عوامل موثر بر علاقه مندی دانش آموزان به مطالعه و کتابخوانی

یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع، نرخ سرانۀ دستیابی به منابع اطلاعاتی و مطالعاتی افراد آن جامعه است، به گونه ای که جهان امروز را جهان اطلاعات می خوانند و از آن به جامعۀ شبکه ای یاد می کنند، جامعه ای که موجب از میان رفتن فاصله های مکانی و زمانی شده است.

در قرن معاصر، علیرغم گسترش رسانه های جمعی و بهره گیری از رایانه و اینترنت و فضاهای مجازی نه تنها از اهمیت مطالعه و کتابخوانی کاسته نشده، بلکه نقش و اهمّیت ویژه ای یافته و توجّه بسیاری از صاحب نظران تعلیم و تربیت را به خود جلب نموده است.

اکثر محققّین بر این باوراند در دنیای کنونی که هر روز در زمینۀ علمی، سیاسی، اقتصادی و هنری دگرگونی های تازه ای رخ می دهد، مطالعه منحصر به افراد خاص نمانده و هر شخصی در هر موقعیت و مقامی از آن بهره جسته است. چرا که مطالعه و کتابخوانی به عنوان یکی از منابع مهم دستیابی به اطلاعات، عملی فردی به شمار نمی آید که به سبب علاقه و سلیقۀ شخصی استمرار یافته باشد، بلکه ضرورت های اجتماعی، موقعیت تاریخی و فرهنگی جامعه، نیازهای نظام اجتماعی، علایق و انگیزه های اجتماعی، امکانات و توانایی های نظام و میزان دسترسی به کتاب، همه از عوامل تعیین کننده ای در فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به شمار می روند.

با این توصیف اگر دانش آموزی با کتابخوانی و مطالعه خوی گرفته باشد. نه تنها بر سطح آگاهی خویش افزوده، که به عنوان فردی آگاه و بصیر، جامعۀ خود را به سوی تعالی و ترّقی سوق داده است.

مطالعه، انسان را در تعیین سرنوشت خود و جامعۀ خویش شریک ساخته و ضمن تقویت حس نوع دوستی و خیرخواهی، قوّۀ ابتکار و خلاقیت و روحیۀ آزادگی و بزرگ منشی را در جامعه تقویت می کند. «فرانسیس بیکن» در تعبیری زیبا پیرامون اهمیّت مطالعه و رسالت مطالعه کنندگان می نویسد: «مردان علم نباید مانند مورچه فقط به جمع آوری مطالب بپردازند و نباید مثل عنکبوت فقط به دور خود تار بتنند، بلکه باید مانند زنبور عسل باشند که مصالح خود را از گل ها و چمنزارها گرد آورند و در خود هضم و تبدیل کنند و عسل به بار آورند.»[۱]

فرهنگ مطالعه و کتاب خوانی

آنچه مسلّم است امروزه مقولۀ کتاب و کتابخوانی و ترویج فرهنگ مطالعه، فقط راهی برای تأمین اوقات فراغت نیست، بلکه این امر را باید پایه و بنیان استوار هر برنامه ریزی اصولی، اجتماعی و توسعۀ ملّی قلمداد کرد.

متأسفانه بی سوادی و اشتغال بیش از حدّ والدین، وجود انواع وسایل اطلاع رسانی صوتی، تصویری و الکترونیکی و مشکلات اقتصادی، فرصتی برای مطالعه و کتاب خوانی باقی نگذاشته است، اما با این وجود، دورۀ کتاب و کتاب خوانی به پایان نرسیده است و هنوز خواندن و نوشتن در جوامع پیشرفته از ارزش والایی برخوردار است. اگر فرهنگ کتاب خوانی در جامعۀ ما رواج ندارد و از جایگاه ارزنده ای برخوردار نیست علل آن را باید در بستر جامعه و کانون خانواده جست و جو کرد و اگر فرزندان ما با کتاب و کتابخوانی مأنوس نشده اند، این بیگانگی ریشه در رفتار پدران و مادران وی خواهدداشت؛ چرا که هنوز پدیدۀ کتاب و کتابخوانی از سوی ایشان به عنوان یک نیاز و ضرورت واقعی پذیرفته نشده است.

در این برهه از زمان که شاخص مطالعۀ جامعۀ ایرانی در بین اقشار تحصیل کرده به طور متوسّط، کمتر از دو دقیقه در روز است در مقایسه با جوامع پیشرفته ای همچون انگلیس که به طور متوسط دوساعت و نیم در روز مطالعه می کنند عمق فاجعه و ضرورت یافتن راهکارهایی برای ارتقای شاخص مطالعه در کشور بیشتر احساس می شود.

کشف عوامل مؤثر بر میزان علاقه مندی دانش آموزان به مطالعۀ غیردرسی، سهم مهمی در بهبود شاخص مطالعه در کشور خواهد داشت لذا آشنایی با میزان تحصیلات والدین، اطلاع از وجود کتابخانه ها و منابع مطالعاتی، آگاهی از سطح پیشرفت تحصیلی و عادت دانش آموزان به مطالعۀ درسی و تأثیر این عوامل در میزان علاقه مندی دانش آموزان به مطالعۀ غیر درسی کمک شایانی در تدوین برنامۀ عملیاتی برای بهبود وضعیت کنونی فرهنگ مطالعه و کتابخوانی خواهد داشت.

پر واضح است که کتاب یکی از مهم ترین ابزارهای انتقال پیام، فرهنگ و تمّدن از نسلی به نسل دیگر و وسیلۀ کمال و تفکر و جزءلاینفک دنیای علمی امروز به شمار می آید. از این روی جوامع پیشرفته با گسترش فرهنگ مطالعه و تسهیل دستیابی به کتاب و نشریات مناسب، هدفمندانه به غنی سازی تفکّر و اندیشۀ مردم جامعۀ خود پرداخته و مسیر رشد و تعالی جوامع را هموار می سازند.

در جامعۀ ما وجود تنگناهای نظام آموزشی همچون: فضاهای نامناسب، عدم وجود مربّی و کتابدار و ذهنیت غلط عدّه ای از متولیان امر آموزش و پرورش و فراهم نبودن امکانات و ملزومات مورد نیاز، سبب گردیده که اهتمام لازم نسبت به امر کتابخوانی وجود نداشته باشد که این امر در دراز مدت نتیجه ای نخواهد داشت جز عقب ماندگی های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور.

«فرانسیس بیکن» فیلسوف مشهور انگلیسی، مطالعه را عاملی برای به کمال رساندن ذات آدمی معرفی نموده و می افزاید: «استعدادهای ذاتی، مثل گیاهان خودرو هستند و مطالعه برای آن ها در حکم پیراستن شاخ و برگ است. مطالعه به خودی خود بیش از آن چه لازم است راه های گوناگونی در برابر آدمی قرار می دهد که برای محدود کردن این راه ها، تجربه ضرورت دارد. مردم نیرنگ باز مطالعه را حقیر می شمرند، ساده دلان آن را می ستایند و تنها خردمندان مطالعات خود را به کار می بندند.»[۲]

عوامل مؤثر بر مطالعه و کتابخوانی

عوامل مختلفی در امر کتاب و کتابخوانی و توسعۀ فرهنگ مطالعه در میان کودکان و نوجوانان دخیل اند. بدیهی است برای شناخت راهکارهای عملی توسعۀ کتابخوانی در میان دانش آموزان، باید عوامل تأثیرگذار بر مطالعه و نقش هر یک را در این مقوله شناخت و به کار بست.

کتابخوانی برآیندی از مجموعۀ عواملی است که به طور عمده می توان به خانواده، مدرسه و محیط آموزشی اشاره کرد، برای بررسی عوامل ذکر شده، لازم است از زمان طفولیّت به نقش خانواده دقّت کنیم. محیط خانوادگی، اوّلین محیط تربیتی است و ارتباط اعضای خانواده با مقولۀ فرهنگ و کتاب، نقش بسزایی در نوع برخورد فرد با کتاب خواهد داشت. خانواده نخستین پرورشگاه و آموزشگاه جامعه است و اندیشه ها، رفتارها و باورها و ارزش های هر کسی نخست در خانوادۀ وی شکل می گیرد. خانواده کارکردهای گوناگون دارد و یکی از مهم ترین کارکردهای آن، کارکرد فرهنگی و فرهنگ سازی است.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان تعلیم و تربیت، اوّلین عامل مؤثر در ایجاد عادت به مطالعه، خانواده است. در عامل خانواده، عوامل فرعی زیادی تاثیر گذارند که هر یک به نحوی مقولۀ مطالعه را تحت تأثیر خود قرار می دهند. این عوامل، شامل سطح سواد والدین، برخورد والدین و سایر اعضای خانواده با کتابخوانی، امکانات فرهنگی خانواده و شغل والدین است. اگر پدر و مادری عادت به مطالعه داشته باشند و فرزندشان ناظر این مهم باشد وی نیز با کتاب انس گرفته و به تقلید از والدین خود کتاب به دست می گیرد و به تدریج به کتاب و کتابخوانی علاقه مند می شود. بدیهی است کسی که نمی تواند خوب بخواند یا اصلاً خواندن نمی داند، از مواهب وسیع ترین بخش فرهنگی جامعه نیز محروم خواهد ماند و نقطۀ آغاز این موهبت، بستر خانواده است.

کتاب و کتابخوانی از نشانه های بارز فرهنگ و تمدّن و مایۀ گسترش دانش ها، آیین ها و استحکام باور ملّت هاست. فرهنگ کتابخوانی را باید از یک طرف در پیامدهای نگرش به مسائل آموزش و پرورش، و از طرف دیگر در شرایط خاص تحّول در سیستم رسانه ای کشور جست و جو کرد. عوامل بسیاری همچون: معلّم، برنامه، روش های ارزشیابی، تکنولوژی آموزشی، آیین نامه ها و ضوابطی که در درون سیستم آموزشی وجود دارند جزء عواملی هستند که مهیا ساز فرهنگ کتابخوانی و یا دلایل افت مطالعه در جامعه ما را تبیین می کنند.

شیوه های تقویت عادت به مطالعه و کتابخوانی

کتاب دریچه ای است به سوی جهان شگفت علم و معرفت و مطالعه راهی است برای پرورش استعدادهای خدادادی انسان و آموزش علوم و فنون؛ تا او را در مسیر رشد و تعالی رهنمون سازد. مطالعه، زندگی را گسترش داده و مطالعه کننده را با مفهوم زندگی در دیگر نقاط دنیا و سایر دوره های تاریخی آشنا می سازد و با تعمیق وسعت دید، انسان را به درک واقعی از کودکی تا پیری، از فقر تا ثروت، از لذّت تا غم و. . . رسانده و او را به زندگی حقیقی و حیات طیبه نزدیک می سازد.

یکی از عوامل برانگیزاننده در امر مطالعه، حس کنجکاوی است که باید آن را از دوران طفولیت تقویت کرد. اگر مطالعه برای انسان به صورت وظیفه جلوه گر شود، رغبت به مطالعه نیز به تناسب آن کم تر می شود. در حالی که با برانگیختن حس کنجکاوی، شخص با حوصله و اهمیت فراوان آن را دنبال خواهدکرد.

مهارت در خواندن و اشتیاق به مطالعه، دو جزء جدایی ناپذیر هستند. کودکی که خیلی زود راه صحیح مطالعه را فرا می گیرد و به عنوان یک فعّالیت در جست وجوی آن است، به محض تأمین رضایت از مطالعه، به التذاذ بیشتری دست یافته و خود به خود یاد خواهد گرفت که بهتر و باز هم بهتر بخواند.

بچّه ها عاشق داستان اند، به ویژه داستان های مهیج و پرماجرا؛ بنابراین لازم است مسؤولان محترم سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش با اختصاص ساعات مطالعه و کتابخوانی در برنامه درسی دانش آموزان، ضمن ارتقای شاخص مطالعۀ کشور، به تلطیف روح و روان دانش آموزان بپردازند و از این طریق محیط مدرسه را برای کودکان دل چسب ساخته و بچّه های گریز پای مدرسه را به تحصیل و مزالعه راغب تر نمایند. البتّه در صورت عدم امکان اختصاص ساعت رسمی برای«داستان گویی و کتابخوانی» می توان در ساعت های فوق برنامه بخشی از کلاس های درس را به این مهم اختصاص داد.

اگر کودک عادت به مطالعه را تا سنین بزرگسالی حفظ کند، لذّت بردن از چیزی که می خواند، برای وی اهمّیت حیاتی پیدا خواهدکرد. لذا والدین نباید سلیقۀ خود را در انتخاب کتاب به کودکانشان تحمیل کنند چرا که مراحل مختلف مطالعه به مسائل روانی بنیادی که جوانان در مراحل مختلف رشد با آن روبرو می شوند، ارتباط مستقیم خواهد داشت. اما می توانند با در دسترس قرار دادن کتب مورد علاقۀ فرزندانشان، اشتیاق به مطالعه را در آنان تقویت نمایند.

پایان سخن

هزارۀ سوم، عصر خرد و دانایی است. وسایل ارتباطی و تکنولوژی های پیشرفته، جهان را چنان کوچک نموده که «مک لوهان»، جامعه شناس معروف، نام دهکده جهانی بر آن می نهد. در این دنیای پیچیده، آنان که از اطلاعات بیشتری برخوردارند و از امکانات و وسایل ارتباطی پیشرفته تری بهره می گیرند، در انجام وظایف خویش موفق ترند. به بیان دیگر، آنان که بیشتر اطلاع دارند و بیشتر می دانند تواناترند.

لذا آموزش عادت به مطالعه و کتابخوانی، تأثیری غیر قابل انکاری بر تحّولات جامعه داشته و اصلاحات و نوسازی فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را به ارمغان خواهدآورد. و به مراتب نداشتن استراتژی درست مطالعه در بین دانش آموزان، نه تنها موجب از بین رفتن بودجه ها و ناکام ماندن برنامه های آموزش و پرورش شده بلکه به فاصلۀ نسل ها و مشکلات روانی و رفتاری نوجوانان خواهد انجامید.

والدین و سایر اعضای خانواده می توانند با اتخاذ تدابیر مناسب نسبت به موضوع مطالعه، سهم مهمی در ترویج کتابخوانی بر عهده بگیرند. مثلاً در حضور فرزندان خود ساعاتی را به مطالعه اختصاص دهند یا در مناسبت های مختلف به فرزندان خود کتاب هدیه دهند وکتابخوانی را بخشی از زندگی روزانۀ خود بدانند.

تسهیل دسترسی به مجلاّت و کتب مختلف، میل به مطالعه را در کودک تقویت می کند. تجربه نشان داده است اکثر کودکانی که در محیط پیرامون خود با کتب متعدّد مواجه بودند، خود به خود به مطالعه روی آورده و همواره مشتاق و علاقه مند به مطالعۀ کتاب های جدید شده اند. لذا شایسته است مسؤولان فرهنگی کشور برای تقویت چنین بینشی در جامعه، به اندازۀ کافی مدرسه و کتابخانۀ عمومی ایجاد کنند تا اعضای جامعه را با فرهنگ مطالعه و کتابخوانی مأنوس تر نموده و فضای لازم برای رشد نرخ مطالعه در کشور را فراهم نمایند.

منابع

رشد معلم، کتاب و کتابخوانی، دورۀ چهارم شمارۀ سوم، آبان ۱۳۴۶

سالاروند، معصومه(۱۳۷۴). تأثیر مطالعات غیردرسی در پیشرفت تحصیلی.

سرشار، محمّد رضا(۱۳۷۵ ). داستان گویی و کتابخوانی، روزنامۀ کیهان

شعاری نژاد، علی اکبر، (۱۳۶۴). ادبیات کودکان، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ چهاردهم

صالحی، محمد صادق، (۱۳۶۸). هنر مطالعه، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم

کتاب ماه کودک و نوجوان، بهمن و اسفند ۸۵، فروردین ۸۶

معتمدی، اسفندیار، (۱۳۶۸). مطالعه و کتابخوانی، تکنولوژی آموزشی

مهاجری، زهرا، (۱۳۷۳). عوامل جذب مطالعه کودکان، رشد معلم شمارۀ ۱۳.